Гимнастеркадан парад мундирларына кадәр: Кызыл армиянең хәрби формасы ничек үзгәргән

Гимнастеркадан парад мундирларына кадәр: Кызыл армиянең хәрби формасы ничек үзгәргән

<div> </div> <img src="https://kzn.ru/upload/iblock/a12/1918-krasnye_870.jpg"> <div class="detail-picture"> <p class="detail-picture__caption"> Фото: В.Хабаровның шәхси архивыннан </p> </div> <p> (Казан шәһәре KZN.RU, 23-нче февраль, Алина Бережная). 23-нче февральдә Россиядә Ватанны саклаучылар көне билгеләп үтелә. Беренче чиратта котлауларны ветераннар, хәрби хезмәткәрләр һәм көч структуралары вәкилләре кабул итә. Бу бәйрәмнең тарихы тамырлары белән 1918 елга, Эшче-Крестьян Кызыл Армиясе төзелгән вакытка барып тоташа. Еллар узу белән хәрбиләрнең формасы ничек үзгәрүен KZN.RU порталы укучыларына Татарстан Милли музееның фәнни реконструкция бүлеге мөдире Владислав Хабаров сөйләде. </p> <h3>1918-1920 еллар: күкрәк билгеләре, геометрик фигуралар, буденовкалар</h3> <p> Эшче-крестьян Кызыл армиясе үрнәге булып 1917 елгы Февраль революциясеннән соң формалаша башлаган Кызыл гвардия отрядлары торган. Кызыл гвардиячеләрнең билгеләнгән кием формасы булмаган, аларны «Кызыл гвардия» дип язылган кызыл кул бәйләвече генә аерып торган. </p> <div class="detail-picture table"> <div class="detail-picture__column"> <img src="https://kzn.ru/upload/iblock/6f9/61e9325b_977e_4a30_a042_2b15a957736c.jpg"> </div> <div class="detail-picture__column"> <div class="detail-picture__text"> Командирлар кызыл бант белән уратып алынган «йолдыз» йөрткәннәр. </div> <div class="detail-picture__caption"> Фото: В.Хабаров архивыннан </div> </div> </div> <p>  1918 елның гыйнварында Эшче-крестьян Кызыл армиясе төзү турында декрет имзалана. Кызыл армиячеләрне күкрәк билгесе буенча аерырга мөмкин булган – бу чүкеч һәм сабан сурәтләнгән кызыл йолдызлы венок. Командирлар исә кызыл бант белән уратып алынган «йолдыз» йөрткәннәр. </p> <p> 1919 елда униформа кертү турында боерык чыга. Эскизлар өстендә танылган рәссамнар эшли, алар арасында Васнецов, Кустодиев һәм башкалар да бар. Шулай итеп богатыркалар барлыкка килгән, соңрак аларны буденовкалар дип үзгәрткәннәр. Бу баш киемен патша заманында ук, Беренче бөтендөнья сугышында кышкы «шлемнарда» җиңү маршы астында Берлин буйлап үтү өчен уйлап тапканнар, дигән фикер яши. Әмма, Владислав Хабаров сүзләренчә, бу миф кына. </p> <div class="detail-picture table"> <div class="detail-picture__column"> <img src="https://kzn.ru/upload/iblock/f6e/forma-rkka1918god.jpg"> </div> <div class="detail-picture__column"> <div class="detail-picture__text"> Күкрәкле клапан-каптырмаларның төсе гаскәрләрнең билгеле бер гаскәр төренә каравы турында сөйли. </div> <div class="detail-picture__caption"> Фото: В.Хабаровның шәхси архивыннан </div> </div> </div> <p>  Соңрак гимнастеркалар кертелгән. Сүз уңаеннан, алар әле Александр II вакытында ук булган, аларда солдатлар гимнастика белән шөгыльләнгән, ә 1905 елда Рус-япон сугышыннан соң бу гардероб предметы хәрбиләрдә төп нәрсәгә әверелгән. Эшче-крестьян Кызыл Армиясе гимнастеркалары элеккеге үрнәкләрдән тамырдан аерылып торган – аларга күкрәк клапан-каптырмалар тегелгән булган, әйтик «разговоры,» аларның төсләре гаскәрләрнең билгеле бер төренә каравы турында сөйләгән: куе алсу – пехотачылар, кара – саперлар, зәңгәр – кавалеристлар. Шундый ук төсле «разговорлар» шинельләргә дә тегелгән. Бу атаманың төгәл килеп чыгышы әлегә кадәр билгеле түгел. Версияләрнең берсе буенча, «разговорлар» борынгы рус телендәге «разъ» сүзенә карый, бу «аерырга» дигәнне аңлата. «Разговорлар» дип киемгә тагылган тасманы да атаганнар. Шулай ук «раз» сүзе крестьян диалектында чабу – өске кием итәге дигәнне аңлата. Бу очракта «разговор» белән кием – чабу белән кием. </p> <div class="detail-picture table"> <div class="detail-picture__column"> <img src="https://kzn.ru/upload/iblock/033/okhrana_trotskogo1.jpg"> </div> <div class="detail-picture__column"> <div class="detail-picture__text"> Лев Троцкийның сак формасы: кызыл күн куртка, чалбар, буденовка.     </div> <div class="detail-picture__caption"> Фото: В.Хабаровның шәхси архивыннан </div> </div> </div> <p>  Шул ук елны җиңнәрдә команда составының геометрик фигуралар рәвешендәге аерым билгеләре барлыкка килә: өчпочмаклар отделение командирларының формасына тегелә, взвод командирларыныкына – квадратлар, рота командирларыныкыны – турыпочмаклыклар һ. б.. Җиңнәрдәге мондый билгеләр начар күренә, шуңа күрә гражданнар сугышы тәмамлануга аларны гимнастерка якаларында тегә башлыйлар. Шулай ук якаларда гаскәр төре турында сөйләүче элементлар барлыкка килә: ике үзара кисешкән пушка – артиллерия, ике кылыч белән дага – кавалерия, кисешкән винтовкалар белән мишень – пехота. </p> <p> Кызыл армияне булдыручыларның берсе – Лев Троцкийны саклау униформасы аеруча игътибарга лаек. Ул фронтлар буйлап махсус бронепоездда йөргән, аны һәрвакыт сакчылар – үзләрен сугышларда лаеклы күрсәткән иң яхшы сугышчылар озата барган. Сакчылар кызыл күн куртка һәм чалбар кигән, башларында кызыл буденовкалар булган. Хәтта аларның кораллары да революция төсләрендә булган. </p> <h3>1920-1936 еллар: пилоткалар, кесәләр, галифе</h3> <div class="detail-picture table"> <div class="detail-picture__column"> <img src="https://kzn.ru/upload/iblock/d6a/znaki-razlichiya-na-petlitsakh-na-vorotnike..jpg"> </div> <div class="detail-picture__column"> <div class="detail-picture__text"> Элек ел әйләнәсе киелгән буденовкаларны җәй көне пилоткалар белән алыштырганнар. </div> <div class="detail-picture__caption"> Фото: В.Хабаровның шәхси архивыннан </div> </div> </div> <p>  Гражданнар сугышыннан соң Кызыл армия командирларының берничә җыелышы уза, аларда хәрби формадагы үзгәрешләр турында фикер алышалар. Әйтик, элек ел буе киеп йөргән буденовкаларны җәй көне пилоткалар белән алыштырганнар. Беренче бөтендөнья сугышы елларында очучылар кигән бу баш киеме универсаль, җиңел була һәм аны тегү өчен вакыт күп таләп ителмәгән. Пилоткалар хәрби формадагы атрибут буларак Әфганстандагы сугышка кадәр калды. </p> <p> Гимнастеркалар да үзгәргә – аларда ике кесә барлыкка килгә, анда солдатлар тәмәке һәм башка кул астындагы әйберләр сала алган. Штаннарга килгәндә, француз генералы Галифе аркасында патша армиясендәге шароварлар бот турысында киң һәм балтырлар турысында тар өлешле галифегә әйләнәләр. Штаннарның өске өлешендә кечкенә кесә беркетелгән, анда солдат инициаллары һәм гаскәрләр төре күрсәтелгән үлем медальоны салынган. </p> <h3>1940-1945 еллар: погоннар, колакчын бүрекләр, бер бортлы мундирлар</h3> <p> 1940 елга кадәр хәрби форма үзгәрмәгән диярлек. Кышкы кием сыйфатында кайтарма якалы бер бортлы шинель саналган, анда гаскәрләрнең төсе һәм аерымлык билгеләре булган петлицалар урнаштырылган. Шулай ук мамык сырмалар һәм чалбар да тектеләр. Салкын вакытта башкаколакчынлы бүрекләр һәм «шлемнар» кигәннәр, Фин сугышыннан соң инде буденовкалардан тулысынча баш тарталар. </p> <div class="detail-picture table"> <div class="detail-picture__column"> <img src="https://kzn.ru/upload/iblock/529/2314.jpeg"> </div> <div class="detail-picture__column"> <div class="detail-picture__text"> 60-70-нче елларда гәүдәнең бөтен озынлыгы буенча каптырыла торган бер бортлы кительләр барлыкка килә. </div> <div class="detail-picture__caption"> Фото: В.Хабаровның шәхси архивыннан </div> </div> </div> <p>  1943 елда гимнастеркалар үзгәртелә - алар постаудан була, утыртма яка белән төймәләргә төймәләнә һәм ачык планкалы була. Шул ук елда бүгенге көнгә кадәр хәрби формада булган погоннар барлыкка килә. Бөек Ватан сугышы ахырына кадәр солдатларның бер кием формасы була, һәм бары тик Мәскәүдә Җиңү парадына гына алар өчен парад формасы - бер бортлы кительләр җитештерәләр. </p> <p> Соңрак, 60-70 елларда, яңа форма кертелә – баш аша салына торган гимнастеркалар урынына бөтен гәүдә озынлыгы буенча каптырыла торган бер бортлы кительләр барлыкка килә. Мондый үзгәрешләр солдатларга атом-төш коралы белән зарарланган очракта киемне тиз генә салырга мөмкинлек бирә. Кительләр яхшыртылган киҗе-мамык тукымадан тегелгән, ул махсус эремә белән эшкәртелгән, моның исәбенә янмаган, ә пыскыган гына. </p> <h3>Кирза итекләр</h3> <p> Аяк киеменә килгәндә, Кызыл Армиядә чолгаулы итекләр һәм ботинкалар кулланылган. 1939-1940 еллардагы Совет-фин сугышыннан соң итекләр хәрби формадагы атрибут булырга тиеш була. Әмма Бөек Ватан сугышы башланганчы аларны тегәргә өлгермиләр. Вакытны һәм акчаны янга калдыру өчен, Беренче бөтендөнья сугышы чорындагы эшләнмәләрдән файдаланылган – кирзаны сары һәм парафин катнашмасы белән эшкәрткәннәр. Шулай итеп, кирза итекләр барлыкка килә, аларның кунычы кирзадан, ә аскы өлеше тиредән була. 1941 елның көзенә алар армиягә тулы күләмдә керә башлый. </p>

2021-02-23T09:30:00+0300