230-нчы завод эшчеләре: көндез станок янында эшләгәннәр, ә төнлә - солдат керләрен юып «төзәткәннәр»

230-нчы завод эшчеләре: көндез станок янында эшләгәннәр, ә төнлә - солдат керләрен юып «төзәткәннәр»

<p> <img src="https://www.kzn.ru/upload/iblock/353/dsc00169.jpg"><br> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">(Казан шәһәре KZN.RU, 24-нче март, Алсу Сафина). Казанда 1945 елның 9-нчы маендагы җиңү турындагы хәбәрне 230-нчы завод эшчеләре күз яшьләре белән, бер-берсен кочаклап, озак көтелгән хәбәргә сөенеп һәм өйгә кайтмаганнарга кайгырып каршы алган. Мәскәүдән эвакуацияләнгән предприятие көн саен хәрби техниканың барлык төрләре өчен диярлек приборлар чыгарган. Завод эшчеләренең фронтка һәм яңадан торгызыла торган Сталинградка ничек ярдәм итүләре, сугыштан соңгы елларда предприятие хезмәткәрләре космосны үзләштерүгә нинди өлеш кертүләре турында KZN.RU порталына «Электроприбор» предприятиесенең тарих музее директоры Ангелина Корбанова сөйләде.</span> </p> <p> <b><span style="color: #222222;">Николай II абыйсы авиация приборлары төзелешенә ничек фатиха биргән</span></b> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Предприятиенең тарихы 100 елдан артык элек башлана - 1917 елда Мәскәүнең Соколов тыкрыгында «Авиаприбор» заводы эшли башлый, беренче авиация приборлары төзү предприятиесе. Мондый җитештерүне ачу идеясе галим Александр Фридманда туган. Беренче бөтендөнья сугышы катнашучысы, очучы-күзәтүче, ул үзе кирәкле аэронавигация приборларының фәнни-техник тасвирламасын төзегән, аларны тикшергән һәм завод проектын эшләгән. Александр Фридманның уйларын император Николай II нең абыйсы - бөек князь Александр Романов хуплаган, ул Беренче бөтендөнья сугышы вакытында Россиянең Һава флотын җитәкләгән.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Башта завод чит илдә җитештерелгән авиация приборларын төзекләндерү һәм яңарту белән шөгыльләнә. Ил өчен әлеге чор гади булмый - революция һәм гражданнар сугышы. «Исән калыр өчен, завод теләсә нинди заказларга алынган, - дип сөйләде предприятиенең тарих музее директоры Ангелина Корбанова. - 1938 елга кадәр чыгарылган әзер продукция, төрле авырлыклар, җир үлчәү тасмалары, ут кабызу шәмнәре һәм башка бик күп нәрсәләр җитештерелгән». Ул заман заказлары арасында тимер чиләкләр дә, мич торбалары да, пычкылар да, зажигалкалар да булган.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Шунысы кызык, киләчәктә, XX гасырның икенче яртысында, Казанда инде предприятие шулай ук халык куллану товарларын җитештерәчәк - значоклардан, яшелчә кискеч һәм яшелчә чистарткычлардан, телефон торбаларыннан алып («Миллион секретов» сериясен һәм антивандаль төймәле лифт панельләрен дә кертеп) һәртөрле йозакларга кадәр.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Тора-бара завод үз авиаприборларының серияле чыгарылышын җайга сала - 20-нче еллар уртасыннан биредә барометрик биеклекләр, тизлек күрсәткечләрен, термометрлар, авышлыклар, тахометрлар, авиадвигательләрдә май һәм бензин басымын үлчәү өчен манометрлар җитештерәләр. Ә заводта «Новь» сәгать фабрикасы белән берләшкәннән соң аерым цехта сәгатьләр һәм будильниклар чыгарыла башлый.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">30-нчы елларда завод яңа юнәлешне үзләштерә - җылылык үлчәү приборлары җитештерү һәм «Тизприбор» дип атала, шул ук вакытта авиация юнәлеше Филях яңа заводында үсүен дәвам итә. Әлеге чорда «Тизприбор»да Мәскәүдә бөтенсоюз конкурсында иң яхшы дип танылган патефоннар чыгару җайга салына.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Предприятиедә авиация приборларын җитештерүне 1937 елда яңарталар, Оборона сәнәгате комиссариаты заводка 230 номерын бирә. 1941 елда предприятие нәкъ менә шундый исем белән Казанга эвакуацияләнә. Һәм нәкъ менә шундый исем астында - 230-нчы номерлы завод - ул тарихка һәм шәһәр халкы хәтеренә кереп калган.</span> </p> <p> <b><span style="color: #222222;">«Завод белән бергә килгән мәскәүлеләр - барысы да гади эшчеләр булып хезмәт итә»</span></b> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Мәскәү заводын Казанга 1941-нче елның көзендә эвакуацияләгәннәр. Шәһәргә ике эшелон белән завод хезмәткәрләре килгән - 5 меңгә якын кеше, җиһазлар, төгәлләнмәгән җитештерү һәм материаллар. Предприятиегә андагы биналары булган ветеринария институты шәһәрчеге территориясе бүлеп бирелгән. Сүз уңаеннан, хәзер предприятие тарихы музее архитектор Генрих Рушның XIX гасыр ветинституты бинасында (<i>аның проектлары буенча Казанда Кекин йорты, Шамил йорты төзелгән, аның җитәкчелегендә Александровский пассаж төзелгән - мөх. иск.</i>) урнашкан.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Авиация сәнәгате наркомы приказы буенча авиация приборларын җитештерүне бер ай дәвамында яңартырга кирәк була. «Боерык үтәлә. Хәзер бу фантастика кебек күренсә дә, приборлар җитештерүне вакытында яңарталар, - дип билгеләде Ангелина Корбанова. - Станоклар постаментларга урнаштырыла, аннары стеналар һәм түбәләр барлыкка килә». Яңа объектлар төзелгән генә түгел, ә ветинститут биналарын да предприятие ихтыяҗлары өчен реконструкцияләгәннәр һәм анда җитештерүне урнаштыру өчен җайлаганнар.</span> </p> <p> <span style="color: #222222;">«Завод белән бергә килгән мәскәүлеләр: слесарь-җыючылар, мастерлар, җитәкчеләр һәм технологлар - барысы да төрле эштә эшләгән. Кемдер штукатурлаган, кемдер агарткан, кемдер ут үткәргән, кемдер пыяла куйган. Завод цехлары өчен биналар шулай әзерләнгән. Ноябрь ахырына гына без эш урыннарын алдык», - дип сөйли «Сугыш баллары» истәлекләр китабында 9-нчы класстан соң заводка килгән Татьяна Марко. </span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Предприятие Казан читендә, Арча кырында булганлыктан, биредә коммуникацияләр дә, юллар да булмаган. Завод эшчеләре көче белән суүткәргеч һәм канализация челтәрләре, югары вольтлы линияләр салынган, трансформатор подстанциясе, котельня, телефон станциясе һәм башка күп объектлар төзелгән. Моннан тыш, Варварин чиркәвеннән завод территориясенә кадәр, тимер юл вокзалыннан һәм елга портыннан җиһазлар һәм материаллар китерү өчен трамвай юллары дәвам иттерелгән. «1942 ел ахырына җитештерү тулы куәтенә эшли башлаган, ул ел эчендә продукция 1941-нчегә караганда 1,5 тапкырга күбрәк чыгарылган», - дип ассызыклады Ангелина Корбанова.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Шәһәргә килгән предприятие хезмәткәрләрен вакытлыча Казан югары уку йортлары тулай торакларында, «Унион» кинотеатры фойесында (хәзерге «Родина»), Г.Камал исемендәге театрда, шәһәр халкы өйләрендә урнаштырганнар. Сугыштан соңгы елларда завод Казанда 10 балалар бакчасы һәм 20-дән артык күпфатирлы йорт төзегән, шуларның беренчесе - 1948 елда сафка бастырылган Пушкин урамындагы 22-нче йорт, монда «Ноталар» кибете булган. Ә сугыш елларында предприятие территориясендә һәм күрше урамнарда завод хезмәткәрләре өчен бүрәнә йортлар төзегәннәр. Шунда ук, завод территориясендә, ясле һәм балалар бакчасы да булган, чөнки предприятиегә эшкә яшүсмерләр һәм хатын-кызлар килгән. Предприятиенең тарих музее директоры сөйләгәнчә, Бөек Ватан сугышы елларында 230-нчы заводта үсмерләр һәм йорт хуҗалары арасыннан 2 меңгә якын яңа эшче кабул ителгән һәм өйрәтелгән.</span> </p> <p> <b><span style="color: #222222;">«Кайвакыт хәтта станокларны сүндереп, черем итеп алырга тели идек, әмма безнең эш фронтка кирәк булуы баштан чыкмады»</span></b> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Заводта эш көне 10-12 сәгать дәвам иткән. «10 сәгать - һичшиксез, 12 - теләк буенча, ә кемдер заводтан чыкмаган да», - дип аңлатты А.Корбанова.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">40 ел заводта эшләгән Вера Ардатовская «Сугыш балалары» истәлекләр китабында сугыш елларында яшүсмер булып заводка эшкә килүе, 4 айлык курслар тәмамлап, токарьның өченче разрядын алуы турында сөйләгән. Сугыш вакытында отпуск яллары булмады, яллар һәр айның беренче числосында гына иде.</span> </p> <p> <span style="color: #222222;">«Ике сменада 12 сәгать эшләдек. Мин кечкенә буйлы булганлыктан, зур станокка 2-3 подставка куйдылар. Бигрәк тә төнлә эшләү авыр иде - нык итеп йокы килә. Кайвакыт без хәтта станокларны сүндереп, черем итәргә тырыштык, - дип искә ала тыл хезмәтчәне. - Безнең мастер, Александр Сосенков, шулай ук мәскәүле, килеп, башны сыйпый да әкрен генә халат якасына кагыла һәм: «Ә биремне кем үтәр икән соң?» - ди. Һәм йокы шунда ук ачыла. Без эшебезнең фронтка кирәклеген аңлый идек». </span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Сугыш елларында заводта карточка системасы кертелде, 800 грамм икмәк бирә иделәр. Яшүсмерләрне өстәмә рәвештә заводта көненә бер тапкыр ашаттылар.</span> </p> <p> <span style="color: #222222;">«Әйе, бар да булды. Ике бәрәңгене өйдән аласың, шул ук түгәрәк мичтә пешерәсең, карточка буенча кечкенә генә ипи кисәге бирәләр, һәм - көне буена шул, - Серафия Беляеваның шулай ук заводка яшүсмер булып килгән истәлекләреннән. - Американың затлы ризыгын - 10х10 см үлчәмендәге йомырка тәбәсен онытасым юк. Ул вакытта заводта күпләр агуланды, һәм Шамов хастаханәсе табибларына кичектергесез чаралар күрергә туры килде».</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Авыр хезмәт шартларына карамастан, музыкаль кичәләр дә булгалаган. «Сугыш чоры балалары» китабында Серафима Беляева Ленинград «Зәңгәр джаз»ының килүен исенә төшерә: «Барлык яшь егетләр - ап-ак, алҗыган һәм тешсез. Блокададан соң. Шулай булгач, безгә - хезмәт ияләренә - күпкә яхшырак иде, хәер, заводта да ачлы-туклы тормыштан үлүләр сирәк булса да очрады».</span> </p> <p> <span style="color: #222222;">«Кайвакыт безгә киемгә дип талоннар бирә иделәр. Мин оекбаш һәм күлмәккә талоннар алдым. Оекбашларны мин завод янындагы кибеттә сатып алдым. Ак төстә иделәр. Әнигә аларны суган кабыгына буярга туры килде. Көрән төскә керделәр, дөрес, буяу бик үк тигез ятмады. Ә күлмәк фланель тукымадан алсу төстә иде, һәм мин аны рәхәтләнеп киеп йөрдем», - дип искә алган Ләлә Чистовская, ул 1942 елда, 7-нче сыйныфны тәмамланганнан соң, заводка яшүсмер булып килгән.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Заводлылар фронтка очкычлар, вертолетлар, танклар һәм суднолар өчен көне-төне приборлар эшләп кенә ярдәм итмәгән. Предприятиедә очкычлар төзүгә акча җыю да оештырылган. «1942 елда 22-нче Казан заводында чыгарылган очкычларга 400 мең сум җыелган. Казан вертолет заводында җитештерелгән кебек үк, самолетларны 230-нчы заводтан авиаприборлар белән тәэмин иткәннәр», - дип билгеләп үтте А.Корбанова.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Моннан тыш, предприятие хезмәткәрләре Украина һәм Белоруссия партизаннарына ярдәм иткән - ярдәм фондына 200 мең сум акча тапшырган. 1943 елда завод Сталинградка ярдәмгә 7738 берәмлек җиһазлар, кораллар, әйберләр, ике тонна төзелеш материаллары, 500 пар ботинка җибәргән. Үз-үзен аямыйча хезмәт иткән һәм фронтка ярдәм иткән өчен завод хезмәткәрләренә Оборона Дәүләт комитеты рәисе Иосиф Сталин имзасы белән рәхмәт хаты юлланган.</span> </p> <p> <span style="color: #222222;">«Безне утын бушатуга, ярдәмче хуҗалыкка җибәрделәр. Өйдә төнлә ике бармаклы күрек бияләйләр, тәмәке янчыклары тектек, йон бияләйләр һәм оекбашлар бәйләдек. Барысын да заводтан фронтка җибәрделәр. Үзебезнең хезмәт хакыннан без танклар һәм очкычлар төзүгә, азат ителгән шәһәрләрне торгызуга акча бүлеп бирдек, займнар түләдек», - дип белдергән сугыш елларында слесарь-җыючы булып эшләгән Александра Ранневая.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;"> </span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Озак сәгатьлек эш көненнән соң завод хезмәткәрләре Кызыл Армия сугышчылары өчен кер юу һәм киемнәрне төзекләндерү эшләре белән шөгыльләнгәннәр. «Электроприбор» музеенда һаман да журнал саклана, анда киемнәрне юу һәм төзекләндерү планын, фактик башкару планын теркәгәннәр. Кер юу бинасы завод территориясендә булган. Әгәр берәрсе сменадан соң кала алмаса, бу өстәмә эшне өйгә алган. Заводның комсомол оешмасы 4642-нче номерлы госпитальне шефлыкка алган. Көн саен дистәләрчә кыз госпитальгә ашыккан, аларны караган һәм яралыларга ярдәм иткән.</span> </p> <p> <span style="color: #222222;">«Санитаркалар җитмәде, ә без ирекле башлангычларда кирәк булганның барысын да эшләдек. Яралыларны әйләндердек, бинтларны, асларын алыштырдык, ашаттык, хатлар яздык, концертлар ясадык. Аннары сугышчылар безгә хатлар язды. Матур, җылы хатлар иде алар», - дип сөйләгән Серафима Беляева.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Заводның 40 эшчесе, җитәкче һәм инженер-техник хезмәткәрләре СССР орденнары һәм медальләре белән бүләкләнгән, 1790 хезмәткәр - «1941-1945 еллар Бөек Ватан сугышында фидакарь хезмәт өчен» медале белән бүләкләнгән.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Бөек Ватан сугышы тәмамланганнан соң, 230-нчы заводта Советлар Союзы Геройлары - легендар «төнге сихерче» (<i>җиңел төнге бомбардировщикларда ПО-2 очкычында очучы кызларны шулай дип атаганнар - мөх.иск.</i>) Мәгубә Сыртланова һәм танкист Адәм Петушков эшли, ул Киевны азат иткәндә 1943 елда артиллерия батареясын һәм 40 гитлерчыны юк иткән, ә дошман чигенгән вакытта - 100-дән артык гитлерчыны, 4 автомашинаны һәм 40 арбаны. Биредә 1941-1945 еллардагы хезмәт фронтында катнашучы 52 ел эшли. Виктор Лошадкин, аның исеме Казан мактау китабына кертелгән. Виктор Андреевич хәйриячелек белән шөгыльләнгән - Тагашево авылында һәм Казанда чиркәүләрне торгызу эшендә катнашкан.</span> </p> <p> <b><span style="color: #222222;">Автопилотлар һәм космосны үзләштерү</span></b> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">50-70-нче елларда реактив авиация көчле үсеш ала һәм космосны үзләштерә башлыйлар. Завод автопилотлар чыгара башлый, шул исәптән МиГ-23 реактив истребителе, МиГ-27 өчен дә приборлар әзерли. Соңрак янгын турында сигнализациянең авиация системаларын җитештерү һәм чыгару, авиадвигательләрнең температурасын һәм әйләнешен җайга салу системалары үзләштерелгән. Гомумән алганда, бу чорда завод елына 20-50 яңа эшләнмәләр үзләштергән, дип билгеләп үтте Ангелина Корбанова.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Завод космосны үзләштерүгә дә зур өлеш керткән - нәкъ менә Казанда җир яны орбитасында космик корабларның автоматик тоташтыру системасына керә торган антеннаның гиростабилизацияләнгән платформасын чыгарганнар. «Союз» һәм «Прогресс» тибындагы корабльләрнең барлык тоташтырулары 80-нче еллар ахырына кадәр аның ярдәмендә башкарыла.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Үзенең заманча атамасын - «Электроприбор»ны - завод 1967 елда алган. Завод җитештерүендәге приборлар һәм системалар белән илебезнең барлык очкычлары һәм вертолетлары җыела.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Предприятиене үстерүдә МиГ истребительләре өчен автопилотлар һәм автоматик идарә системалары җитештерү мөһим этап булды, алар тәүлекнең теләсә кайсы вакытында һәм теләсә нинди метеошартларда очышның куркынычсызлыгын тәэмин итә.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Завод өчен, илнең башка күп предприятиеләре өчен кебек үк, 90-нчы еллар катлаулы булды. Нәкъ менә шул вакытта үз конструкторлык бюросы төзелде, заманча продукция инженерлар эшләнмәләре нәтиҗәсе булды. Соңгы елларда заводта берничә конструкторлык бюросы булдырылган, предприятие күзәтү системалары, температура датчиклары һәм басым ешлыклары өчен яңа буынның гиросталаштырылган платформаларын чыгаруны дәвам итә, хәрби-транспорт самолетлары өчен эшләнмәләр алып бара.</span> </p> <p> <span style="color: #3d3d3d;">Предприятие 2017 елда 100 еллык юбилеен билгеләп үтте. Шул ук вакытта «Электроприбор» Казанның мактау китабына кертелде.</span> </p> <p> <i><span style="color: #3d3d3d;">Марат Мөгыйнов һәм </span></i><a href="https://tatfrontu.ru/content/oao-kazanskiy-zavod-elektropribor-muzey-istorii-zavoda" target="_blank"><i><span style="color: #0d5baa;">ТР Бөек Ватан сугышы Виртуаль музееның</span></i></a><i><span style="color: #3d3d3d;"> фоторәсемнәре</span></i> </p>

2020-03-24T11:12:41+0300